Modafinil to najbardziej znany lek wspomagający czuwanie, który ow ostatnich latach zyskał popularność jako środek poprawiający funkcje poznawcze. Chociaż posiada pewne właściwości pobudzające, zazwyczaj nie wywołuje euforii („rush”), z której znane są klasyczne psychostymulanty, dlatego też często klasyfikuje się go jako substancję eugeroiczną (pobudzający czujność), a nie psychostymulant.
Znajduje on powszechne zastosowanie w leczeniu narkolepsji, często jako lek pierwszego rzutu. W wielu krajach modafinil bywa również przepisywany celem zmniejszenia nadmiernej senności wywołanej pracą zmianową lub obturacyjnym bezdechem sennym. Poza oficjalnymi wskazaniami bywa on również włączany w terapii ciężkiej depresji (szczególnie u pacjentów z rezydualnym zmęczeniem i deficytem motywacji), ostrej depresji w chorobie afektywnej dwbubiegunowej. Ze względu na niższy potencjał uzależniający w stosunku do psychostymulantów i korzystniejszy profil działań niepożądanych, sprawdza się również w leczeniu ADHD.
Modafinil jest związkiem racemicznym, mieszaniną dwóch enancjomerów o odmiennej farmakokinetyce: armodafinilu ((R)-modafinilu) i esmodafinilu ((S)-modafinilu). Mechanizmy działania modafinilu nie są jeszcze w pełni poznane. Ogólnie uważa się, że wywiera wielokierunkowy wpływ na układy katecholamin w mózgu. Modafinil działa jako nietypowy, selektywny i słaby inhibitor wychwytu zwrotnego dopaminy, który pośrednio zapobiega wychwytowi zwrotnemu noradrenaliny, prowadząc do wzrostu pozakomórkowych stężeń serotoniny, glutaminianu, histaminy i oreksyny oraz zmniejszenia stężenia GABA (kwasu gamma-aminomasłowego).
Istnieje coraz więcej dowodów potwierdzających pogląd, że modafinil może poprawiać funkcje poznawcze u zdrowych osób, które nie cierpią na niedobór snu, w szczególności funkcje wykonawcze, pamięć roboczą i epizodyczną. Badania pokazują, że modafinil może zwiększać nie tylko wydajność w realizacji wymagających zadań poznawczych, ale także elastyczność poznawczą i przyjemność z wykonywania zadań, planowanie i podejmowanie decyzji, uwagę (w tym zdolność do długotrwałego skupienia uwagi), kontrolę hamowania i szybkość przetwarzania informacji.
Korzyści ze stosowania modafinilu
- zmniejszenie zmęczenia w okresach niedoboru snu;
- wzrost czujności i czuwania;
- poprawa koncentracji i skupienia uwagi;
- poprawa zdolności do utrzymania uwagi przez dłuższy czas;
- poprawa pamięci roboczej i epizodycznej;
- zwiększenie szybkości przetwarzania i skrócenie czasu reakcji;
- lepsze podejmowanie decyzji;
- wzrost energii i motywacji;
- poprawa nastroju;
- zmniejszenie impulsywności.
Skutki uboczne
W porównaniu z klasycznymi psychostymulantami, modafinil jest ogólnie dobrze tolerowany. Większość jego skutków ubocznych ma charakter łagodny i często ustępuje, gdy organizm przyzwyczaja się do leku, bądź po dobraniu odpowiedniej dawki.
- ból głowy;
- nudności;
- zmniejszony apetyt;
- lęk;
- bezsenność;
- zawroty głowy;
- biegunka;
- nieżyt nosa.
W rzadkich przypadkach mogą wystąpić poważne działania niepożądane. Należą do nich wysypki skórne i objawy alergii (rumień wielopostaciowy, zespół Stevensa-Johnsona).
Osoby cierpiące na nietolerancję histaminy lub alergie wielolekowe, decydujące się na stosowanie modafinilu, powinny zachować ostrożność, niezależnie od tego, czy przepisano im leki przeciwhistaminowe. Ze względu na działanie modafinilu na histaminę, bezpieczniej jest wówczas nie przyjmować go częściej niż 2-3 dni z rzędu i unikać pokarmów bogatych w histaminę podczas stosowania leku.
Interakcje lekowe
Wiadomo, że modafinil wpływa na poziom niektórych enzymów z rodziny cytochromu P450, w tym CYP3A4 (umiarkowany induktor) i CYP2C19 (słaby inhibitor). Te enzymy, produkowane przez wątrobę, odgrywają istotną rolę w eliminacji wielu związków z organizmu, co dotyczy również metabolizowania pewnych leków.
- arypiprazol;
- amfetamina;
- aspiryna;
- difenhydramina;
- hormonalna antykoncepcja;
- hydrokortyzon;
- opioidy (metadon, buprenorfina, hydrokodon, oksykodon, fentanyl).
Dawkowanie
Dawki modafinilu standardowo wahają się od 50 do 200 miligramów na dobę, najczęściej przyjmowanych pojedynczo (rano lub w razie potrzeby, np. przed nocną zmianą) z posiłkiem lub bez.
Ze względu na długi okres półtrwania modafinilu (10–15 godzin) jego stosowanie w późniejszych godzinach dnia może powodować bezsenność. Jednak u niektórych osób, które ze względu na uwarunkowania genetyczne metabolizują leki eliminowane przez CYP3A4 szybciej, działanie modafinilu ustępuje po kilku godzinach – w takim przypadku można przyjąć kolejną dawkę wczesnym popołudniem. Należy jednak pamiętać, aby nie przekraczać dawki 400 miligramów na dobę.
Chociaż spożycie posiłku nie ma wpływu na ogólną biodostępność modafinilu, jego wchłanianie może być opóźnione o około godzinę, jeśli zostanie przyjęty z posiłkiem lub na pełny żołądek.
Chociaż modafinil może podrażniać żołądek, nie należy go przyjmować z olmeprazolem, który jest substratem CYP2C19 (lepszym wyborem byłby rabeprazol, esomeprazol lub pantoprazol). Popijanie leku dużą ilością wody powinno zmniejszyć ryzyko wystąpienia zgagi i refluksu żołądkowo-przełykowego.
